Расму оинҳои зиндагисози ин ҷашн дар заминаи тамаддуни қадимаи моддиву маънавии мардуми мо инкишоф ёфта, бо мурури замон ба одобу-анъанаҳои мардумиву фарҳангии халқу миллатҳои гуногуни сайёра, роҳ ёфта, аҳли башарро ба сӯи арзишҳои олӣ, камолоти ахлоқӣ ва маънавӣ ҳидоят намудааст.
Эмомалӣ Раҳмон
Наврӯзи байналмилалии имрӯзи Тоҷикистон 19.02.2010 ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии Наврӯз, дар 64-ум Шӯрои Маҷмаъи Созмони Милали Муттаҳид эълон гардида, қатънома қабул гардида буд. Вақте, ки ин хабарро шунидам ба худ гуфтам: “Ҳама орзуву омоли башардӯстонаи ниёгони мо, ки дар Наврӯзи ҷаҳонафрӯз таҷассум ёфтааст, ниҳоят дастраси оламиён гардид!”- қайд менамояд Пешвои муаззами миллат Эмомалӣ Раҳмон.
Баъди ин қатънома дар СММ, Наврӯзи Аҷамро на ин ки соҳибонаш балки 200 давлати аъзои ин созмон пуршукӯҳ ҷашн хоҳанд гирифт. Дар талошҳои ҷаҳонишавии Наврӯз, давлати Тоҷикистони соҳибистиқлол низ дар сафи пеш қарор дошт ва саҳми арзишманди худро гузошт.
Наврӯз ҷашни қадима, тавъам бо зиндашавии табиат аз қарни асрҳои ниҳоят гузаштаи ниёгони мо таърихи 6000 сола дошта, аз насл ба насл ба мо мерос мондааст. Бузургону алломаҳои мо ҳар як тобиши гавҳарии ин ҷашни бостониро дар навиштаҳои худ то ба имрӯз зинда нигоҳ дошта, дар ин миён асари безаволи донишманди бузурги миллати мо риёзидон, ситорашинос, асосгузори тақвими ҷалолӣ, пайғомбарӣ рубоӣ, ҳаким-Умари Хайём “Наврӯзнома” манзалати хоса дорад.
Чи тавре, ки аз пешгуфтори ин асар дар замони истиқлолият бо дастнависи А.Турсун (соли 2012) бармеояд, таълифи сарнавишти асарҳо, мақолаҳои илмӣ, китобҳо ва нигоштаҳои илмӣ ба мисли худи муаллифонашон гуногун буда, таълифи “Наврӯзнома”-и У.Хайём ҷанбаи ҷавобгӯ ба сирати иҷтимоии мардум дар он замон мебошад. Замоне, ки Хайём умр ба сар мебурд, яке аз давраҳои фоҷиабори давраи салтанати Салҷуқиён, аз байн бурдани беҳтарин донишмандони замон ба монанди Маликшоҳ, Низомулмулк, пароканда намудани беҳтарин мунаҷимон, аз байн рафтани шаҳрҳои бузург ҳамчун марказҳои илмӣ-фарҳангӣ-адабӣ, ба истиснои Мароға, Исфаҳон ва Самарқанд ва ба ғароту тороҷ бурдани арзишҳои илмӣ, сӯзондани нодиртарин дастхатҳо ва коркардҳои илмию адабӣ, ғановатҳои осори ҳакимону донишмандон аз ҷумла таҳқиқотҳои ҳаштсолаи У.Хайём дар самти ситорашиносӣ ва гардишгарии коинот ба ҳисоб мерафт.
Мақсади таълифи “Наврӯзнома”-и худ Умари Хайём ин Эҳёи Аҷам дар ҷодаи илму фарҳанг, барои наслҳои минбаъда, бохабар намудан аз ғановатҳои бостонии тамаддунии ориёиҳо дар баробари тамаддуни Юнону Рум ба шумор меравад. Чун ҳакимон давр хуб медонанд, ки таърихи ҷаҳон як навбат аст, пас гуё барои насли имрӯз мужда расонидан аз гузаштаи пуриқтидор аз нерӯҳои маънавӣ, ҷилваи эҷодӣ, вижагиҳои расму оини наврӯзӣ, маҳдуд нашудан ба ҷашнгирии он дар доираи дарбори маликони Аҷам, балки равнақи маҳсули илми ҳаётшиносӣ, зебоишиносӣ, фарҳангшинохтӣ ва билохира падидаи яклухти табиию фарҳангӣ таҷассум мекунад.
Аслияти бештари “Наврӯзнома”-и Хайём “кашфи ҳақиқати Наврӯз” ин на танҳо иди эҳё табиат, балки дар муқоиса бо дигар сарчашмаҳои илмӣ бахусус А.Берунӣ заминаҳои васеътару амиқтари ин ҷашнро ҷустуҷӯ намуда, суннати чандинҳазорсолаи таърихию фарҳангиро таҳлилу таркиб кардааст.
Масалан донишмандон қайд менамоянд, ки ҷашни Наврӯз дар шакли устураву рӯйдодҳои устуравӣ дар замони аввалин шоҳ дар рӯи замин Каюмарс, ба қавли Ҳеродоти Юнонӣ – қайд менамояд, ки эрониён рӯзи зодрузашонро ҷашн мегиранд, муҳимтарин таққиқоти илмӣ бар пояи илмҳои дақиқ ҳангоми маънидод кардани ҷашни Наврӯз – ин таваллуди Одам, Хуршед, Замин ва Осмон, ки дар аввалин рӯзи замон офарида шудааст.
Иди Наврӯз бо тамоми шаҳоматаш, иҷроиши расму оинҳои наврӯзӣ, бо назар аз айнаки фарҳанг дар ҷараёни таърихи чандинасрааш бо халқу кишварҳои дурру наздик – Бобулу Миср, Ҳиндустону Юнон, Арабистону Туркистон, дар тамоси фарҳангӣ ва таъсири дуҷонибаи маънавӣ буд. Як чорроҳаи серодами Ховару Бохтар, ки бо тарбияи одоби хоси муошират мусоидат менамуд, ба дину фарҳанги бегона, расму оинҳои ғайр, ҳангоми мавқеи ҷуғрофӣ равобити сиёсию тиҷорӣ, фарҳангию иқтисодӣ ва иҷтимоӣ аз муносибати ҳомиёнаи фарҳанги баланди ориёӣ бархурдор ва кор мегирифтанд, чун оғозгаҳи суннати наврӯзӣ ин муносибати хайрхоҳона ва таҳаммуломезона бо мардуми бегона бо одатҳо ва суннатҳои ғайр унвон карда мешавад.
Хусусияти ҷолиби Наврӯз ин аст, ки ҷашн ба ҳеҷ як воқеаи сирф қавмӣ, миллӣ ва маҳалӣ бахшида нашуда, аввалинрӯзест, ки “бад-он фалак оғозид ба гаштан”-хулосаи А.Берунӣ, ба ҳар кас некӣ хостан, урфу одатҳои ҳеҷ халқро паст назадан, аз руи хусумати миллию мазҳабӣ ва ё кини таърихӣ ба иззати нафси мардуми марзу буми бегона нарасидан мебошад. (ниг.ба достони паҳлавизабони “Менуйи хирад”, “Осор-ул-боқия”-и Берунӣ).
Болотар ва дақиқтар будани Наврӯз аз ҷумла ҷашнҳои мардуми ҷаҳон, ки хушбахтона дар асри XXI соли 2025 амалӣ гашт, яъне фарохтар аз сарзамини Тоҷикистону Эрон, Хуросони Бузург ва минтақаи Арабистон тавассусти диаспораҳо дар Амрикову Ҷопон, Чину Лочин қитъаҳои Канадову Бритониё ва Олмону Австралиё ҷашн гирифта мешаваду хурсандиҳои наврузӣ, расму оинҳои фарҳангмеҳвари наврӯзӣ инсонҳоро бо ҳам меоварад ва маҳаки рӯҳи Ҷамшедӣ зи нав бо тахти ҷамшедӣ дар чархиш мехӯрад.
Ин хизмати бузурги Хайём буд, ки Наврӯзро ҷашни ҳамагонитарин номидааст, ва ҳангоми тавлиди “Наврӯзнома” аз нуқтаи назари илми ситорашиносӣ ҳамагонӣ будани он возеҳу равшан, яъне эътидоли баҳорӣ, низоми солшумории шамсӣ дар хоки Ориёзамин рӯйидааст, некӣ бар ҷумлаи мардумони некдил, подшоҳони некаҳд ва Худованди некӣ, инчунин Наврӯзи оламамфрӯз чун офтоб офаридаву абадпоянда бошаду мемонад.
Наврӯз ба қавли ҳамасрҳои А.Берунӣ “Рӯзи умед”, рӯзи бахт ва иқбол ва барои бобои деҳқон ҳаракат аз туву баракат аз ман (Худо), дар минтақаҳои шарқии Тоҷикистони азиз “Шогуни баҳор”-фоли нек, амалҳои нек, расму оинҳои нек ва имрӯз Наврӯзи байналмилалӣ ва оламафрӯз ба хилқати иҷтимоию фарҳангӣ даъват мекунад.
Дар санадҳои рукнгузори СММ, хусусан тавсияномаҳои сершумори Юнеско даъват ба муколама дар ҳама сатҳу савияҳои муносибати байналмилалӣ, расидан ба ҳусни тафоҳуми фарҳангӣ, вусъат додани таълиму тарбияи таҳаммули динӣ ва пешгирӣ кардани тамоюлҳои бегонаситезӣ, миллатгароиву ифротӣ тавъам меояд, ки назири бузурги онро дар замони ҳозира дустиву пайвандӣ ва ҳамсоягии неки бигузор абадзиндаи Тоҷикистону Қирғиситон бо чашми сар дидем.
Назарияи “Гуфтугӯи тамаддунҳо”, “Бани одам аъзои як пайкаранд…”, ва ғайра… аз ҷумла ду рукни арифметикии мардуми тоҷик то ба имрӯз ба маънои томаш зинда асту зинда мемонад-ин забони модарӣ ва Наврӯзи ҷаҳонӣ, ки дар ҳеҷ давру замон аз Кайковус то шоҳ Ҷамшед, аз зардуштиён то Эрони шарқию Аҷам, Хуросону Эрону Турон, давраи Салҷуқиёну Маҳмуди Ғазнавӣ, Сомониён ва билохира то охир хонаводаи Амир Олимхон ва пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ ба қавли муаллифи “Наврӯзнома” “ҳақиқати Наврӯз”-гум нашуд, агар дар баъзе аз ин масирҳои тайшуда, камранг гашт, маҳуд гардид, пардаи торикӣ ба бар кард, аммо гум нашуд, фано нашуд, фаромӯш нашуд балки дубора чун баҳори табиат, расидан офтоб ба бурҷи қудс бо ташабусҳо ва талошҳои фарҳангпарваронаи Пешвои миллат, Ҷаноби Олӣ Наврӯз байналмилалӣ гардид, аз қаъри асрҳо бо ҷоми маънавии Рӯдакиву Сино, Беруниву Румӣ, Хайёму Низомулмукл, Кошонӣ, Анварию Турсунзода, Лоиқу Қаноат, Озарахшу Гулрухсор, Абдуллоҳву Сурайё, Мирхоҷаву Сафар, Бузургмеҳру Рудоба ва садҳои дигар ба имрӯз расидаву ба ояндаҳои дур ҳам мерасад.
Аз мақолаи 2-соли гузашта мазмуни жарфи наврузиро ёфтам ва мехоҳам ин ҷо илова намоям: иқтибос аз мақолаи камина дар соли 2023….
….. Бинобар ин қайд намудан ба маврид аст, ки Наврӯз ба оламиён паёми ворастанӣ, эҳё, сабзиш, шукуфоӣ, худшиносӣ, ободӣ, сарсабзиву умеду саодат ва қувват ва бо ҳамдигарҳои медиҳад, то ки замину замон ва макону аркон дар таодулу мувозинат бошад ва бимонад.
Барои яко-яки шумоён ҳамдиёрони азиз, ёру дӯстон ва аҳли башар ё ҳавзаи Наврӯз соадату пирӯзии нек таманно менамоям.
Як байти нозанини Ҳофиз дар ин матлаб:
Осоиши ду гетӣ тафсири ин ду ҳарф аст,
Бо дӯстон муруват, бо душманон мадоро..
ё дар ҷои дигар Н.Ҷайҳунӣ мегӯяд:
Зиндагӣ як санҷиш аст, ай додарам, ҳушёр бош,
Баҳри товон додани ин зиндагӣ тайёр бош.
Ин ҷаҳон мемонаду одам шавад охир адам,
Дар миёни мору каждум ҳам накӯпиндор бош.
Ханда дорад, нола дорад, дарду ғамҳо бешумор,
Дар набарди зиндагӣ ту собиру саттор бош.
Зиндагии хешро месоз бо меҳру вафо,
Доимо дар байни мардум оинакирдор бош.
Гаҳ шавад бегонатар аз душманонат дӯстон,
Ту малол асло машав, доим шакаргуфтор бош.
Ҳар шикасти зиндагӣ дорад ба худ сад ҳикмате,
Дур бош аз аблаҳону бо накӯвон ёр бош.
Моя ва маслаки қадимтарин ҷашни мардумони ориёнтабору форсизабононро метавон пайвандгари алсҳои фарҳангӣ ва наслҳои инсонӣ унвон кард. Наврӯз хешу табор, авлодро ба аҷдод, наслҳоро ба аслҳо, гузаштаро ба ҳозира, ҳозираро ба оянда ва дар ниҳояти силсилаи робитаҳо ва нисбатҳо ҷаҳони Кеҳин (инсон) ба ҷаҳони меҳин (кайҳон) мепайвандад. (А.Турсун). Нарзӯз ҳам аз ҳар ҷиҳат замони эҳёст- андӯхтани қуввати физикиву, рӯҳониву қудрати тоза ба ҳисоб меравад.
Охир-анҷоми мақоларо бо гардиши ду даври офтоб, яке гардиши шабонарӯзӣ, ки дар 24 соат як бор бар ҳисоби зоҳир гирди замин мегардад, дигар ҳаракати солиёна, ки дар муддати 365 рӯзу 5 соату 48 дақиқаву 45 сонияву ним як бор даври минтақат-ал-бурҷро тай мекунад. Пас агар, масалан имсол Хуршед дар аввалин сония як рӯз вориди аввалин дақиқаи бурҷи Ҳамал шавад, пас аз тайи як давраи комил минтақаи албурҷ дар соати 5-у 49 дақиқаи рӯзи 366 боз ба аввали Ҳамал мерасад ва чаҳорумин давраи солиёнаи он қариб 44 дақиқа қабл, аз поёни 365 шабонарӯз ва рубъи шабонарӯз наздик ба 11 дақиқа ҳаме кам шавад, то пас аз 1461 сол дубора дар аввалин сонияи рӯз ба аввалин дақиқаи бурҷи Ҳамал дохил мешавад. (ниг.ба Наврӯзнома с.69.)
Бузургтарин рукни дигари ин ҷашн чуноне, ки ишора намудем дӯстист.
Дӯстиро ҷустуҷӯ дорем мо,
Аз амони гуфтугӯ дорем мо.
Умуман коршиносон ва воқеънигорону аҳли зиё ва илм чунин мешуморанд, ки новобаста аз расму оин ва анъананоти ниёгон ва ҷузҳои таркибии фарҳангҳои моддиву маънавӣ, хусусиятҳои ҷашнӣ иди Наврӯз-ҷашни табиист. Наврӯз орӣ аз ҳама ҳамбастагии қавмиву мазҳабӣ ҷашни дӯстист-ба қавли Озарахш. Чунки он зиндакунандаи табиат, ғалабаи табии гармо ба сармо, иди нури офтоб чун гармӣ ба замин, бар сабзаву майсазорҳо ва ниҳоят ғалабаи нур бар зулмот мебошад.
Наврӯз бадал кард ба дил пиру ҷавонро,
Боз ин чӣ ҷавонист заминрову замонро!
АЛИШЕР Алигулович Эшонқулов –
н.и.ф.-м., мудири кафедраи ТИИ-и
МД МОК ДДСТДТ
